Scrol naar beneden voor het laatste nieuws

Christus en de twaalf apostelen op de oude begraafplaats

Leen de Graaf 24 november 2021

Bron: www.dodenakkers.nl

Het Drentse Grolloo kent een lange geschiedenis, maar bleef altijd klein en bescheiden. Kerkelijk viel het dorp onder Rolde. Pas in 1853 kwam in Grolloo een zelfstandige hervormde gemeente tot stand. Daarop werd meteen aangevangen met de bouw van een kerk en pastorie. Het initiatief en de geldelijke bijdragen kwamen van de 47 hervormde gezinnen die Grolloo en Schoonloo indertijd telde. De eerste dienst werd gehouden op 8 januari 1854.

Ontstaan en aanleg begraafplaats
Voor de bouw van de kerk was goedkeuring nodig van de toenmalige koning, Willem III. Dit was mede omdat het Rijk de helft van de bouwkosten voor zijn rekening nam [1]. Vanzelfsprekend wilde de nieuwe kerkelijke gemeente ook een eigen begraafplaats. Om als kerkelijke gemeente zo’n begraafplaats te mogen aanleggen was toestemming nodig van de gemeente Rolde. Sinds 1829 golden specifieke regels voor de aanleg van begraafplaatsen, reden waarom de begraafplaats niet direct achter de kerk aangelegd kon worden, maar wat verder naar achteren. Een afstand van 50 meter tot de bebouwing diende in acht te worden genomen. Eind 1854 verleende de gemeente de vergunning, met de voorwaarden dat de kerkelijke gemeente wel zelf moest zorgen voor aanleg en onderhoud. In aanvang was het dus geen gemeentelijke begraafplaats.

De Christusboom was in 2010 dermate slecht dat deze verwijderd is (foto Leen de Graaf).

Het ontwerp voor de inrichting was, en is, eenvoudig maar prachtig. Via het kerkhoflaantje, sinds kort het Harry Muskeepad, langs de kerk bereikt men een mooi houten hekje. Het hekje vormt de ingang van de begraafplaats en is opgenomen in een beukenhaag die ter plekke van het hekje een poort vormt. Achter de ingang ligt een centraal pad, geflankeerd door dicht op elkaar staande lindebomen. Op de begraafplaats liggen de graven, veelal gemarkeerd door een eenvoudige grafsteen en her en der is nog een aantal grote bomen te vinden. Van die wat willekeurig geplaatste bomen springt er een bijzonder in het oog. Dit is een monumentale beuk en waarschijnlijk de dikste boom van het dorp. Samen met de in 2010 gevelde even dikke beuk in de heg langs het kerkhofpad, vormde deze beuk een twee-eenheid, die in feite het hele oudste gedeelte van de begraafplaats overspande.

De Apostelboom
De Apostelboom in de zomer van 2021 in volle glorie (foto Leen de Graaf).

Deze nog bestaande beuk is een zogenaamde Apostelboom. De boom staat symbool voor de twaalf apostelen, de verdwenen beuk symboliseerde waarschijnlijk Christus, een Christusboom dus. Een symboliek die op diverse begraafplaatsen, aangelegd rond 1850, is toegepast.

De Apostelenboom heeft zijn vorm gekregen door twaalf jonge beukjes dicht op elkaar in een plantgat te plaatsen en deze bij elkaar te knopen. Die twaalf boompjes vergroeien dan tot een boom, waarin de twaalf stammen herkenbaar blijven. Op de begraafplaats van Grolloo levert de boom, bijna 170 jaar later, een belangrijke, zo niet de belangrijkste, bijdrage aan de gewijde sfeer van de begraafplaats.

Een apostelboom wordt niet altijd met beuken gevormd, maar kan feitelijk met elk type boom. Ook wilgen, linden en dergelijke werden wel gebruikt om een apostelboom te vormen. Niet alleen in Grolloo is zo’n apostelboom te vinden, ook elders werden dergelijke bomen aangeplant. Zo stonden er op de begraafplaats van de Maatschappij van Weldadigheid in Wilhelminaoord ooit twee van dit soort bomen. Een is verdwenen en de ander werd in 2019 zwaar getroffen door een storm. De boom staat nog en wordt nu extra vertroeteld. In Fryslân kunnen dergelijke bomen aangetroffen worden in Berltsum, Wijckel, Dokkum en Tzummarum.

Een detail van de Apostelboom laat zien hoe de verschillende stammen met elkaar vergroeid zijn (foto Leen de Graaf).De eerste werd in eerste instantie bij elkaar gehouden door hoepels, zo luidt het verhaal. Maar niet al die bomen zijn aangetroffen op begraafplaatsen. Dat is wel het geval op het oude kerkhof van Blijdenstein bij het Drentse Ruinerwold.

De symboliek, voor iedereen destijds rond 1850 waarschijnlijk meteen duidelijk, is helaas nu niet meer zo algemeen bekend. Toch kan de bekendheid ervan bijdragen aan de waardering van onze en andere vergelijkbare begraafplaatsen. In Nederland moeten talloze van dit soort bomen zijn aangeplant en daar is nog wel een handvol voorbeelden te vinden. Maar de combinatie met een Christusboom, had die een verdere betekenis en was er misschien een derde boom in het verhaal? Veel meer is er niet bekend, maar hopelijk kunnen we nog lang genieten van deze bijzondere bomen.

Noten
[1] In 1824 was bij Koninklijk Besluit bepaalt dat voortaan het Rijk toestemming moest geven voor de bouw of verbouw van een kerk. Het ministerie van Eredienst was hiermee belast en ondersteunde de verschillende kerkgenootschappen financieel. In 1868 werd het besluit ingetrokken.

Aanvulling 23 december 2023

Een onverwacht einde

door Bertus Reinders

Winterstorm Pia

Een storm raast over Nederland. Veel schade, een noodlottig ongeval en in Grolloo viel het mee, althans dat achten we. Hier en daar was wel een tak afgebroken en wat zaken omgewaaid, maar het was te overzien.

Totdat op het kerkhof werd ontdekt dat die ene rare bui, met onweer en windstoten uit verschillende richtingen, te veel was voor de toch wel verzwakte 12 apostelenboom. Een bericht hierover op Social Media vanuit Old Grol leverde direct veel reacties op. Jammer, zonde, wat erg.....

Een toevallig passerende wandelaar schuilde even voor de storm en nam bijgaande beelden van het einde

onderstaande foto's zijn 23 december 2023 genomen

Voor meer foto's zie: KLIK HIER

We werken aan een nieuw begin

Leen de Graaf sr. kwam ooit tot de ontdekking dat we in Grolloo een apostelboom hadden. Als buurman van het kerkhof kreeg hij dus ook het einde van deze unieke boom mee. Betrokken als hij is, ging hij op zoek naar mogelijkheden. Wat te doen? Er was direct contact met Old Grol. Leen zou wel eens kijken of hij mensen kon bereiken die iets meer weten over het samenstellen van een apostelboom. Hoe krijg je het voor elkaar twaalf beuken te laten vergroeien tot één stam? Wanneer men dat 170 jaar geleden kon, dan kan men dat nu toch zeker ook? Nou ja, nee dus. Tenminste, de kennis is niet aanwezig. Nergens is iets op schrift te vinden, althans tot nog toe niet.

De redactie heeft Leen gevraagd iets te schrijven naar aanleding van de gevolgen van Pia. Hij stuurde het volgende:

Apostelboom, na 21 december 2023

Op 21 december 2023 heeft storm Pia onze apostelboom onherstelbaar beschadigd. Zo ernstig dat de Bomenwacht adviseerde, wegens verder “instortingsgevaar” het restant te rooien.
Old Grol drong bij de gemeente direct aan op terughoudendheid en bedenktijd voor de toekomst van onze begraafplaats. Temeer omdat, zoals een dorpsbewoner geëmotioneerd opmerkte, de boom eigenlijk de ziel van de begraafplaats was.
Het resultaat is, dat weliswaar de kroon is verwijderd, maar dat de imposante stam voorlopig blijft staan en wellicht nog een bijzondere bestemming als informatiepunt kan krijgen.
Tegelijkertijd vroeg men zich in het dorp af, kunnen we niet een nieuw exemplaar op een mooie plek op het oude gedeelte van de begraafplaats planten.
Met die vraag is Leen de Graaf aan de slag gegaan.

Direct na het sneuvelen van onze apostelboom op 21 december j.l. heb ik de vraag uitgezet hoe weer tot een nieuwe, levensvatbare apostelenboom te komen; in eerste instantie bij Lucia Albers, deskundige op het gebied van samengestelde bomen en bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de heer Leon Bok, belast met het funerair erfgoed, en mevrouw Natascha Lensvelt, specialist tuinen en parken.
Het bleek, dat veel eigenaren en beheerders van buitenplaatsen, landgoederen en begraafplaatsen met deze vraag worstelen. Vrijwel alle samengesteklde bomen zijn geplant in de tweede helft van de 19e eeuw en lopen tegen het einde van hun levensduur aan. Er sneuvelen er dan ook nogal wat, bijvoorbeeld de apostelboom op de begraafplaats va Wilhelminaoord. Echter het kweken van nieuwe levensvatbare exemplaren wil, zover bekend, nog nergens lukken.
Op suggestie van Lucia Albers trachten we nu een kenniscentrum en proeflocatie op te zetten. Wij, dat zijn Heilien Tonckens, Lucia Albers en ik, waarbij ik een volledige leek ben op het gebied. Als proeflocatie heeft Heilien de beschikking over de voormalige tuinbouwschool in Frederiksoord, op het terrein van de de Kolonie van Weldadigheid. Momenteel zijn we, vooral bij organisaties op het gebied van historisch groen, kwekers en tuinbazen van landgoederen en buitenplaatsen geïnteresseerden aan het benaderen. De reacties hierop zijn, over het algemeen, zeer positief.
In de loop van van september willen we, in Frederiksoord, een bijeenkomst met deskundigen, belanghebbenden en geïnteresseerden organiseren.
Hoewel het een flink aantal jaren zal duren tot we weer een net zo imposante boom kunnen bewonderen, is het zeker de moeite waard de kennis om dergelijke bomen te kunnen planten, en zo de traditie voort te zetten nieuw leven in te blazen.

Leen.

Links:

http://www.cascade1987.nl/hoe-te-komen-te-een-nieuwe-samengestelde-apostelboom/#comment-5656

https://historischeparken.nl/

https://www.dodenakkers.nl/drenthe/grolloo-christus-en-de-twaalf-apostelen-op-de-oude-begraafplaats.html

Leen heeft de vraag "Hoe te komen tot een nieuwe apostelboom?" gesteld op de website van Cascade 1987

http://www.cascade1987.nl/hoe-te-komen-te-een-nieuwe-samengestelde-apostelboom/

Er zijn al wel veel reacties binnengekomen en die lopen uiteen. Van ongeloof tot het bewijs dat samengestelde bomen voorkomen. Hoe het ook is, wij gaan proberen een samengestelde boom terug te planten en wel een met 12 stammen.

Op cascade lezen we o.a. de reactie van Andre Efftink van Bomenwacht Hij schreef op 7 maart 2024:

Hallo boomliefhebbers,

Wat leuk dat we allemaal zoveel plezier aan een bijzondere boom kunnen beleven.
Wel heel jammer dat we de boom niet in volle glorie hebben weten te behouden.
Ook al heeft de Bomenwacht Drenthe in samenwerking met de gemeente Aan Hunze er alles aan gedaan om hem te behouden.

Als boomspecialist, beheer ik al meer dan 30 jaar bomen in Drenthe en heb dus de nodige ervaring met bijzondere bomen. Met de heer de Graaf heb ik al vaak gesproken of dit nu wel of geen “echte” samengestelde boom zou zijn.
Ik ben er nu van overtuigd dat dit het geval is.
Door het afbreken van de kroondelen is een deel van de staminhoud zichtbaar geworden. Wat daar bij opvalt is dat de zwam aantasting zich heeft beperkt tot één afzonderlijke telg van de onderstam. Deze is in de stam afgeschermd door bastweefsel, dus een natuurlijke afgrendelingszone. De twee andere koppen die in de val van het aangetaste deel tijdens de storm ook naar beneden zijn gekomen, laten in de stam de zelfde ingegroeide bast zien. Dus dit moeten ook twee afzonderlijke bomen zijn geweest.

Samengestelde bomen is een bijzonder fenomeen en ik ben het in Drenthe de afgelopen 34 jaar maar op 3 plaatsen tegen gekomen.
Zeker de moeite waard om te kijken hoe we tot nieuwe samengestelde bomen kunnen komen.

Groet,
Andre Efftink
Bomenwacht

De gemeente is eigenaar van de begraafplaats en we vinden bij de ambtenaren een enthousiasme terug die we ook op andere plaatsen zien. Er wordt gewerkt aan een projectgroep en het streven is deze te laten samenkomen in september 2024 en wel in de voormalige tuinbouwschool te Frederiksoord. Stichting Old Grol trekt hier samen op met Leen en we hopen op een goed resultaat. We willen proberen te komen tot een proef te Frederiksoord om vervolgens ergens in de komende jaren een plantdag te organiseren. 

Anja Krabben = journalist, schrijver, (hoofd)redacteur, kunsthistoricus (MA), tijdschriftenmaker, uitgever van boeken, oprichter van Stichting Eindelijk.

Zij schreef het volgende in het tijdschrift De Begraafplaats:

Apostelboom

De apostelboom in Grolloo, dé sfeermaker van de begraafplaats (algemeen, voorheen hervormd) is niet meer. We besteedden in juni 2022 aandacht aan deze bijna 180 jaar oude boom. Leen de Graaf, die in de pastorie achter de begraafplaats woont, wilde weten of er meer begraafplaatsen zijn met zo’n unieke boom. Een apostelboom is een vergroeide verzameling van twaalf dezelfde boompjes, in Grolloo twaalf beukjes, die bij aanplant in één plantgat zijn gezet en verwijst naar de twaalf apostelen.
In oktober 2023 schreef raadslid Bertus Reinders een bezorgde brief aan de gemeente Aa en Hunze, waar Grolloo onder valt, vanwege een grote zwam op de boom. Eind november kwam een antwoord. Het zou om een vuurzwam gaan, ’die kan geen kwaad, is ook al bekend bij de bomenwacht. Volgend jaar gaan ze de hele boom weer beoordelen. Voor nu niks aan de hand. Nog bedankt voor de melding.’
Op 21 december trok storm Pia over het land en werd de boom met één rukwind doormidden gekliefd, wat toevallig is gefilmd door een passerende wandelaar.
Leen de Graaf nam opnieuw contact met ons op. Grolloo wil graag een nieuwe apostelboom plaatsen, maar hoe doe je dat het beste? Hij heeft daarnaar onderzoek gedaan en deskundigen benaderd. Lucia Albers, specialist in het beheer en onderhoud van cultuurhistorische parken, adviseerde een en kenniscentrum en proeflocatie op te zetten. En die plek is gevonden in De Proef (www.deproef.org), een erfgoed herstelproject voor de oude tuinen en voormalige Tuinbouwschool Frederiksoord (uit 1884) met een focus op de thema’s tuin- en landbouw, ecologie, educatie en kunst & cultuur. Het plan is dit voorjaar in Frederiksoord een bijeenkomst met belanghebbenden en geïnteresseerden te organiseren. Wie meer wil weten, wellicht zelf een apostelboom wil planten, kan contact opnemen met Leen de Graaf.

Contact opnemen met Leen de Graaf kan via de contactpagina van oldgrol.nl

 Apostelboom in De Begraafplaats

Project nieuwe apostelboom en andere samengestelde bomen.

1. Leen de Graaf, Grolloo
2. Heilien Tonckens, Appelscha, www.heilien.nl
3. Lucia Albers, Beekbergen, www.historischeparken.nl 
4. Michel Vedder, www.michelvedder.nl