Een vluchtelingenkamp
Het kamp Westerbork
Verantwoording:
Het onderstaande bericht is opgesteld naar aanleiding van berichten in kranten en tijdschriften. Ik vind het interessant te weten waarom het vluchtelingenkamp, met alle goede bedoelingen, zo dicht nabij ons dorp is gevestigd. Al lezende moet je toch enkele malen je wenkbrauwen fronsen. Uitspraken in de politiek in die tijd hoor ik ook vandaag de dag, in een ietwat andere vorm, terugkomen.
De invloed van het kamp was zeker te merken in en rond Grolloo. Vluchtelingen werkten bij boeren op het land en tijdens de oorlog zorgde de aanwezigheid ook voor extra spanning of angst onder de bevolking.
Ik schrijf dit nu 81 jaar na de oprichting van het kamp. Een bericht over het ontstaan van een vluchtelingenkamp, voortkomend uit de berichten van toen, maar met de kennis van nu. Wetende wat er met het kamp en de bewoners is gebeurt na de 10de mei 1940, maakt dat sommige delen van dit verhaal een bijzondere beleving veroorzaken.
Ik heb mijn best gedaan een samenhangend verhaal van de vele berichten te maken. De berichten zijn allemaal aan het verhaal toegevoegd.Bertus Reinders
Augustus 2020
Waarom een kamp?
Het is begin 1939 wanneer men oplossingen zoekt voor het vluchtelingenprobleem dat is ontstaan door het geweld in Duitsland en de inmiddels door Duitsland veroverde gebieden. We spreken dan voornamelijk over Joodse, maar ook Sinti en andere vluchtelingen. Uit pure overlevingsdrang verlaten ze hun geboortestreek op zoek naar een veilig heenkomen.
Waarom in Westerbork?
In Nederland denkt de regering aan een op te richten kamp nabij Elspeet op de Veluwe. Daar wordt echter veel bezwaar gemaakt. Belangrijkste reden zou de negatieve invloed zijn die deze vluchtelingen zouden hebben op het daar belangrijke vreemdelingen verkeer. Tegenwoordig zou men zeggen dat het slecht zou zijn voor het toerisme.
Meerdere locaties worden de regering aangeboden, terwijl men zelf denkt aan een stuk grond van Staatsbosbeheer in de omgeving van Westerbork. Het kamp, geschikt voor 2500 bewoners moet ongeveer 1 miljoen gulden gaan kosten. Dit bedrag was gebaseerd op de locatie Elspeet. Bij Hooghalen moet rekening worden gehouden met meerkosten in de zin van het aanleggen van wegen, elektriciteit, drinkwater en ook de aanvoer van materialen zal duurder zijn.
Het wordt in maart 1939 toch duidelijk dat voor het terrein tussen Hooghalen, Amen en het Oranjekanaal wordt gekozen. Er zal een weg worden aangelegd vanaf de weg Hooghalen-Amen naar het te bouwen kamp, bestaande uit een vijftigtal barakken. Voor wat betreft de zorg voor de ziel zit het wel goed. Er zullen drie kerken worden gebouwd, te weten een Evangelische, een Katholieke en een Synagoge. Deskundige voorlichting maakt dat de regering de positie van het kamp niet ongunstig vindt ten aanzien van het oorlogsgevaar.
Het gebied is zeer geïsoleerd. Een stuk woeste grond, bestemd voor de bosbouw. Voor dit doel, de ontginning van het gebied, is een keienweg aangelegd vanaf de genoemde weg tot de weg Grolloo-Schoonloo. Het gebied is door Staatsbosbeheer drooggelegd, want voorheen was het een nat gebied, rijk aan vogels.
Het kamp is natuurlijk bedoeld voor legale vluchtelingen, maar inmiddels zitten de gevangenissen vol met illegale vluchtelingen. Het plan wordt dan ook opgevat ook deze vluchtelingen in het kamp onder te brengen.
Men gaat er begin 1939 van uit dat de stroom legale vluchtelingen afneemt, maar dat illegaal nog mensen proberende grens over te komen. Er wordt naarstig gewerkt dit zo veel mogelijk te voorkomen. Het is in landsbelang de stroom zo snel mogelijk te stoppen. Daarnaast wil men de vluchtelingen stimuleren te emigreren. Woordvoerders in de Tweede Kamer waarschuwen dat de geïsoleerde ligging van het kamp, op slechts 5km van de locatie te Beilen waar veel (rustige) geesteszieken worden verpleegd, het emigratiedoel niet zal bevorderen.
Een deel van de Tweede Kamer verafschuwt het beleid van de regering. Zij wijst er op dat er al 2 miljoen aan vluchtelingen is uitgegeven en dat er nu weer een miljoen in het probleem wordt gestopt. De minister geeft hierop aan dat verreweg het grootste deel van dit geld is opgebracht door de eigen, voornamelijk Joodse, gemeenschap. Zelfs de stichtingskosten van het kamp zullen via rente en aflossing in de staatskas terugvloeien.
De vluchtelingen in het kamp zullen een vak moeten leren, opdat men, zodra zich de mogelijkheid voordoet, kan emigreren en dan in hun onderhoud kunnen voorzien.
Opleiding voor de jeugd.
Voor met name de tieners wordt gedacht aan het opleiden in ambachten. Er is geen mogelijkheid specifieke opleidingen te volgen waarbij duurdere machines of inrichtingen nodig zijn. De opleiding in de landbouw zal een belangrijke plaats innemen. Staatsbosbeheer heeft een voor die tijd grote boerderij in de buurt van het kamp. Scholieren kunnen dan meteen meehelpen de rest te ontginnen. Het moet op termijn mogelijk zijn in de eigen behoefte te voorzien.
Het wordt dus definitief de gemeente Westerbork waar het kamp zal komen. Het is wel heel erg vreemd dat tot op dat moment diezelfde gemeente nergens in gekend is. Wat dit betreft komt deze handelswijze van een regering dus in alle tijden voor, omdat wij ook vandaag de dag kunnen meemaken voor voldongen feiten te komen staan.
Het gaat echter allemaal razend snel. Diezelfde maand nog komt minister Goseling van Justitie op bezoek om het terrein te bekijken. Hij wordt ontvangen door burgemeester Derks. We kunnen dus aannemen dat de gemeente nu op de hoogte is van een en ander. De minister vindt het een prima terrein en dus kan de bouw beginnen. Dat laatste mag ook wel wanneer je het kamp in een paas maanden gereed wilt hebben.
“De sfeer in het kamp zal één moeten zijn van werk en opbouw.”
Dat vindt althans minister Van Boeijen. Het is mei 1939 wanneer de Tweede Kamer wordt meegedeeld hoe het kamp zal worden ingericht.
De Kamer twijfelt. Is het niet beter meerdere kampen in te richten en dan wel geselecteerd, dat wil zeggen gescheiden voor wat betreft geloofsovertuiging? Nee, dat komt wel goed, want de Rooms-katholieke en de Protestantse vluchtelingen zullen apart van de Joods gehuisvest worden in het kamp. Er wordt gesproken over verschillende soorten van mensen. Van katholieke zijde wordt zelfs gezegd dat je katholieken en protestanten toch niet in een kamp kunt opnemen op een dergelijke troosteloze en afgelegen vlakte.
Jonge mannen en vrouwen worden ook gescheiden gehouden, je weet anders natuurlijk niet wat er van komt. Verder moet het in alles een gewoon dorp lijken. Toch valt ook in de Kamer het woord concentratiekamp, bang dat men is dat het daar op gaat lijken. Zal het kamp niet als afschrikking worden bedoeld, om maar te voorkomen dat meer vluchtelingen Nederland binnenkomen?
NSB-voorman De Marchant is van mening dat de parasieten niet ten koste van Nederlanders moeten worden opgevangen. Hij snapt niet dat zijn plan de Joden naar Guyana te emigreren door de Kamer werd weggehoond. Zijn partijgenoot Dieters vindt dat je de jonge Joden niet het landbouwvak moet leren. Zij zullen de Drentse gronden ontginnen en dan voor eigen gewin gebruiken. Deze volksvreemde elementen profiteren, terwijl de Drentse venen en de arbeiders worden vergeten.
De barakken zullen niet luxe zijn, maar wel geschikt voor zomer en winter. Ze zullen worden ingericht voor gezinnen van verschillende grootte. Zoveel mogelijk werkzaamheden in het kamp zullen door de vluchtelingen zelf worden gedaan. Enerzijds als arbeidstherapie, maar ook als een vorm van opleiding.
Een ruwe schatting geeft aan dat de exploitatiekosten voor een kamp met 2500 bewoners anderhalf miljoen gulden zal zijn. De regering gaat er vanuit dat de Joodse gemeenschap dit zelf gedurende de eerste jaren kan opbrengen. De kosten dienen zo lang mogelijk door eigen ras- of geloofsgemeenschap te worden gedragen. De kosten die tot nu toe zijn gemaakt, zijn afkomstig van bankgaranties die door de verschillende comités zijn verstrekt.
En wat vindt het Joods comité?
Formeel: De Stichting ter verdediging van de culturele en maatschappelijke rechten der Joden
De verwachting van Buitenlandse Zaken dat de exploitatie 1,25 miljoen gulden per jaar zal zijn, dat dit gedurende 15 jaar zal moeten worden opgebracht, waarbij de stichtingskosten van 1 miljoen nog bijkomen en dat de Joodse gemeenschap garant zou staan voor 5 á 6 miljoen, is volgens het comité onjuist. Geen enkele Joodse instantie is bevoegd en in staat dit soort toezeggingen te doen. Het comité vindt het kamp eigenlijk geen goed idee en zou de gezinnen liever bij familie of in andere gezinnen onderbrengen en de jeugd, zonder ouders, in jeugdkampen waar voor goed onderwijs kan worden gezorgd. Ook zou er een vrijwillig werkkamp kunnen worden ingericht, waar een vak kan worden geleerd op voorbereiding van emigratie.
In de beantwoording aan de Eerste Kamer spreekt de minister van zijn zorg voor de vluchtelingen. Hij heeft de wens dat alles in het werk wordt gesteld een zo humaan mogelijke oplossing te ontwikkelen. Hij is blij met de overeenstemming met het Joods comité over het te bouwen opvangdorp en uiteindelijk ook over de locatie. Hij heeft een duidelijk akkoord over de bijdragen uit de geloofsgemeenschappen. Het Joods comité heeft hem nog eens verzekerd dat de jaarlijkse exploitatiekosten door hun kunnen worden opgebracht.
Jonge kinderen, van wie de ouders niet in ons land bevinden, kunnen misschien worden geruild met kinderen van wie de ouders zich hier wel bevinden. En wanneer jonge kinderen, zonder ouders, de ouden van dagen (bejaarden) en niet-Joodse vluchtelingen niet in het kamp zouden hoeven te worden opgenomen, dan zou er aan 1950 plaatsen genoeg zijn. Zouden ouders weer de zorg voor hun kinderen kunnen opnemen, dan loopt men wel de kans dat meer mensen in het kamp zullen moeten worden opgevangen. De bewindsman uitte de volgende zin:
“’t Is voor deze stumpers van belang dan de kinderen aan moeders rokken kunnen hangen.”
Het is nu half juni 1939 en we lezen het besluit dat Rooms-Katholieke en Protestantse vluchtelingen niet meer in het kamp zullen gaan wonen. Met de hun vertegenwoordigende comités zal naar een passende oplossing worden gezocht.
Het spreekt voor zich dat de woordvoerder van de NSB, de honderden uren besteed aan het vluchtelingenvraagstuk, verspilde tijd vindt. Minister Van Boeijen reageerde hierop dat hij vreugdevol bij nacht en ontij dit goede doel had gediend.
Er wordt, overigens zonder medeweten van de comités, een directeur aangesteld voor het kamp. Er wordt personeel gezocht. Een advertentie vraagt om schilders en halfwassen. Tegenwoordig zouden we aankomend schilder zeggen. Loodgieters en bankwerkers vraagt men. Een 400 werknemers zijn bezig met de bouw en in augustus 1939 zijn de eerste houten barakken bijna gereed. 36 Barakken zullen gebouwd gaan worden. Het kamp krijgt een centrale keuken, een ziekenverblijf, badhuis en kerkgebouw. Aparte woningen komen er voor de directeur en adjunct-directeur.
Er wordt een ambtenaar burgerlijke stand vluchtelingenkamp benoemd.
Op 26 april 1940 brengt de hoge commissaris van de Volkenbond, Sir Herbert Emerson, een bezoek aan het Centrale Kamp voor Joodse Vluchtelingen. Directeur D.A. Syswerda ontving hem, samen met een hoeveelheid betrokken bewindslieden. De commissaris was vol lof over het resultaat.
En dan is het 10 mei 1940….
In het kamp breekt onrust uit. Directeur en onderdirecteur zijn met een groep vluchtelingen naar Leeuwarden. Een andere onderdirecteur was is Assen. Vanuit de keuken zijn toen door meerdere mensen goederen verdwenen. Met name worden rook- en vleeswaren genoemd. Een rechtszaak behandeld dit voorval en de Provinciale Drentsche en Asser Courant schrijft hier over op 21 september 1940.
- - - o - - -
Kamp Westerbork is ontstaan als een vluchtelingenkamp voor voornamelijk Joodse vluchtelingen uit Duitsland. Dat dit vluchtelingenkamp er niet zonder slag of stoot kwam kunnen we lezen in de volgende krantenartikelen.
kaart van het kamp in 1940
19390320 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 01
19390324 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 02
19390325 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 03
19390328 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 04
19390328 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 05
19390511 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 06
19390513 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 07
19390513 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 08
19390609 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 09
19390614 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 10
19390622 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 11
19390810 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 12
19390825 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 13
19391025 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 14
19391123 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 15
19391124 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 16
19391128 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 17
19391213 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 18
19400424 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 19
19400426 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 20
19400427 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 21
19400428 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 22
19400921 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 23
19490226 krant PDAC ontstaan kamp Westerbork 24
Schietbaan op Schattenberg
Het vluchtelingenkamp werd na de oorlog een opvangkamp voor de KNIL-militairen en hun gezinnen uit Indonesië (Ambon). De volgende bijdrage wijst echter op een ander gebruik van deze locatie, namelijk als oefenterrein voor het leger. Kennelijk werden hier enige tijd schietoefeningen gehouden.
Op 9 december 2021 kreeg ik (Bertus Reinders) onderstaand bericht:
Dag Bertus
In de jaren 1960 – 1961 heb ik mijn dienstplicht vervuld , ik had broederdienst , maar ik wilde wel graag in dienst. Dat is door een oom van mij geregeld, die was gedeputeerde in de provincie Drenthe. Mijn broer kon toen bij mijn vader op de boerderij blijven.
Ik ben 4 februari 1960 in Breda opgekomen, 2 maanden rekruten tijd, 2 maanden chauffeurs-opleiding in Bergen op Zoom. Daarna, 2 maanden naar Utrecht, Kromhout kazerne voor wapenhersteller, alle handvuurwapens die er toen waren moesten leren. Uit elkaar halen, schoonmaken, in elkaar zetten en er mee schieten in een schietkoker, ondergronds.
Ik ben van Utrecht naar Steenwijkerwold gegaan bij de 43e AVA. Als wij naar een schietbaan wilden, dan moesten wij naar Schattenberg, omdat bij Steenwijkerwold geen schietbaan was. Daar hebben we heel veel kogels het zand in geschoten door een deuropening, die in de wanden zaten. De schietbaan was 100 meter lang, als die er niet zou zijn, dan zouden er heel veel kogels over de kogelvanger gaan.
Wij schoten met een karabijn, bij dat geweer ging de kogel ongeveer 2,5 km. Met de zwaardere wapens gingen we naar de Galgenberg bij Den Helder. Ik ben in mijn diensttijd naar Duitsland geweest, in de bos bij Celle. In 1961 ben ik Frankrijk, in La Courtine geweest, afstand 1096 km. in colonne, 4 dagen over gedaan.
Een groet van een OLD GROLLER
Roelof de Weerd
Hieronder enkele foto's, aangeleverd door en met Roelof de Weerd
